Niet Facebook, maar WhatsApp blijkt vaak de motor achter fake nieuws over bedrijven dat viral gaat. En dat kan flink wat omzet kosten. Ook bij verkiezingen komen veel verzonnen berichten via WhatsApp. Hoe pak je fake nieuws aan bij een besloten berichtendienst? WhatsApp neemt maatregelen, maar gaat het ook werken?

Bij het Engelse chocolademerk Cadbury - ook in Nederland volop verkrijgbaar - kunnen ze er over meepraten. Met Cadbury is niks mis, maar ineens ontstaat er ophef over het merk na berichten die massaal via WhatsApp zijn gedeeld. Een medewerker van Cadbury heeft met HIV besmet bloed aan de producten toegevoegd. Er is een foto van de arrestatie van de verdachte. En er is de waarschuwing: koop de komende tijd geen chocolade van Cadbury.

Chocolademerk Cadbury: afzetmarkt even weg
Het fake news over Cadbury werd massaal verspreid via WhatsApp-groepen, in dit geval in India. WhatsApp-groepen kunnen 256 leden hebben en het kan snel gaan als iedereen het bericht deelt met alle andere groepen waar die lid van is. Zo raakte Cadbury voor enige tijd een belangrijke afzetmarkt kwijt. Inmiddels staan op internet veel berichten die de claim tegenspreken, zoals op deze nieuwssite, waar het bedrijf reageert.

Op WhatsApp, met wereldwijd anderhalf miljard gebruikers, kan informatie in een paar minuten viral gaan. Bedrijven hebben het pas laat in de gaten, want WhatsApp is een besloten berichtendienst. Op Facebook kan je volgen wat er gebeurt en reageren. Bij fake berichten op WhatsApp krijg je het pas in de gaten als het al te laat is.

Ook Pepsi ten onrechte beschuldigd
De claim tegen Cadbury bleek niet helemaal nieuw, want precies dezelfde claim was ook al gelegd bij Pepsi. Ook daar zou een medewerker producten met HIV besmet bloed hebben verontreinigd. De fake nieuws campagne tegen Pepsi gebeurde via sms en op sociale media.

Op de gebruikte foto stond niet een medewerker van het bedrijf; het bleek om de arrestatie van een terrorismeverdachte uit Soedan te gaan. Fijn om te weten hoe het zit, maar de verloren omzet komt er niet mee terug.

Begin dit jaar kondigt WhatsApp maatregelen aan, zoals een limiet bij het delen van een bericht. Gebruikers kunnen een bericht nu naar maximal vijf andere individuen of groepen doorsturen. Daardoor gaan berichten minder snel viraal. Verder laat WhatsApp onderzoek doen om te kijken hoe fake nieuws het beste is te bestrijden.

Rekensommetje BBC
De BBC vraagt zich in een rekensommetje af of het nieuwe systedm gaat werken. Tot nu toe kon je een bericht naar 20 andere groepen sturen (dat zijn maximaal 5.120 mensen), nu nog naar vijf andere groepen (maximaal 1.280 mensen). „We zullen zo in de hele wereld minder door gestuurde berichten krijgen," zegt een woordvoerder van WhatsApp. Maar de BBC wijst er op dat elke ontvanger een bericht opnieuw kan verspreiden naar vijf andere groepen, en dat kan zo doorgaan. De maatregelen zullen helpen, maar is het ook genoeg?

Fake verkiezingsnieuws op WhatsApp
Fake nieuws op WhatsApp gaat niet alleen over bedrijven. Ook fake verhalen over politiek verspreiden zich razendsnel, met als bekendste voorbeeld Brazilië. Tijdens de presidentsverkiezingen creëerden aanhangers van de huidige president Jair Bolsonaro duizenden WhatsApp-groepen om daarmee fake content te verspreiden over de tegenkandidaat, meldt zakenblad Quartz. Het system werkt als volgt: producers maken content waarin een kandidaat wordt afgebrand, verspreiden dat onder regionale en locale activisten, die het vervolgens verder verspreiden.

Uit onderzoek, waaruit The New York Times citeert, blijkt dat acht van de vijftig meest verspreide foto's gemanipuleerd waren. Veel andere foto's hadden een misleidend bijschrift. De invloed van WhatsApp is zo groot, omdat 44 procent van de Brazilianen de app gebruikt als bron voor verkiezingsnieuws. Ook in andere landen, zoals Indonesië, zouden berichten op WhatsApp de verkiezingen flink beïnvloeden.

Doden na geruchten op WhatsApp
In India en Mexico heeft fake nieuws op WhatsApp geleid tot dodelijke slachtoffers. India is met 200 miljoen gebruikers WhatApp's grootste markt. Op WhatsApp verschenen waarschuwingen over kinderontvoerders in bepaalde dorpen, die massaal werden gedeeld. Het leidde tot lynchpartijen waarbij enkele tientallen mensen om het leven kwamen. Het waren de geruchten via WhatsApp die de doorslag gaven, schrijft The Guardian. De Indiase regering reageerde met een dringende oproep aan de berichtendienst om fake nieuws aan te pakken. WhatsApp besloot vorig jaar al om in India het delen van berichten te beperken.

Uit onderzoek van Oxford University blijkt dat WhatsApp de drijvende kracht is achter desinformatie in landen als Brazilië, India, Pakistan en Mexico. Het gebeurt ook bij andere apps, zoals WeChat in China.

WhatsApp wil weer private worden
WhatsApp zegt terug te willen naar de basis, naar hoe de app is ontworpen, namelijk als private messaging app. Waar hebben we dat eerder gehoord? Moest Facebook ook niet weer een familie-app worden na alle schandalen rond privacy en het uitlekken van gegevens? Beide apps behoren tot hetzelfde bedrijf. Toch lijkt WhatsApp er serieuzer werk van te maken om het probleem van fake news aan te pakken.

Naast de beperking van het delen van berichten heeft WhatsApp nog een aantal maatregelen genomen. Er kwamen al nieuwe admin controls voor groep chats en doorgestuurde berichten werden duidelijker herkenbaar. Ook die maatregelen zouden er aan hebben bijgedrag en dat berichten minder vaak viral gaan. In landen met veel fake news lanceert WhatsApp campagnes om mensen bewust te maken van verzonnen berichten.

Algoritme verwijdert verdachte gebruikers
Content moderation, zoals bij Facebook gebeurt, kan bij WhatsApp niet vanwege het besloten karakter. Daar gaat en wil de berichtendienst niets aan veranderen. Wel zijn er inmiddels algoritmen die verdacht gedrag melden. De berichtendienst is begonnen gebruikers met verdacht gedrag te verwijderen en die in werkelijkheid misschien wel bots zijn. Hoe mooi ook bedacht, dat roept ook discussie op. Want wat doen die algoritmen precies en krijg je niet dat ook welwillende gebruikers ten onrechte uit de app worden verwijderd?

Spel van Nederlands platform DROG
Los van alle technische oplossingen, kan iets simpels als een spel mensen bewust maken. Het Nederlandse platform tegen desinformatie DROG ontwikkelde de online game Bad News, dat mensen kritisch maakt op fake nieuws. Het spel is gebaseerd op een idee uit de sociale psychologie 'inoculation theory': als je mensen blootstelt aan een kleine portie fake nieuws en zeer bewust van maakt, zullen ze er mental beter op voorbereid zijn. Ze zullen fake nieuws dan sneller doorzien...